ΕΝΑ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Αφιερωμένο στην παγκόσμια ημέρα φυματίωσης.
24/3/2018
Γράφει η. Σοφία Γουργουλιάνη *
Οι λέξεις «κοινή» και «λογική» ενίοτε διάγουν βίους
παράλληλους. Συχνότερα, όμως, βρίσκονται σε στόματα και χείλη απόλυτα και
καταλήγουν να πορεύονται χέρι χέρι, δημιουργώντας τον όρο «κοινή λογική». Η
«κοινή», αυτή, «λογική» υπαγορεύει πως η ασθένεια ταυτίζεται με τον πόνο και τη
θλίψη. Αμφισβητώντας, όμως, ευθέως το ότι ο συνδυασμός των λέξεων κοινή και
λογική μπορεί πάντα να αποβεί γόνιμος θα επικαλεστώ τη λογική των αισιόδοξων. Η
λογική των αισιόδοξων υπαγορεύει πως η ασθένεια μπορεί να ηττηθεί από το
συναίσθημα. Το ποτήρι, για τους αισιόδοξους, είναι ενίοτε μισογεμάτο και ο
έρωτας και η φιλία μπορούν να κατατροπώσουν το σκοτάδι της ασθένειας σε ένα
μακάβρια αισιόδοξο μπρα ντε φερ.
Για το Φοίβο Δεληβοριά ίσως ο έρωτας να ταυτίζεται με σαλιγκάρια στη Σταδίου
και τριφύλλια στη Σίνα και να γεννιέται μια οποιαδήποτε ωραία πρωία. Ο φτερωτός
θεός δεν «χτυπάει», όμως, μόνο ωραίες πρωίες, αλλά επιλέγει συχνά πρωίες,
απογεύματα και βράδια που δεν ξημερώνουν με χαμόγελα και νυχτώνουν με αγκαλιές.
Ως θεός έχει κατοχυρώσει το δικαίωμα του να χτυπά όπου και όποτε του καπνίσει,
σε εποχές αισιόδοξες και «εύκολες» αλλά και σε εποχές «μαύρες» και
«συννεφιασμένες». Κι αν η φυματίωση σηματοδότησε μια «μαυρίλα» διαρκείας ο
φτερωτός θεός δεν κάμφθηκε.
Μια ασθένεια της απομόνωσης, η φυματίωση, μετατράπηκε σε αλληλεγγύη. «Όμοιος
ομοίω αεί πελάζει» λέει η αρχαία παροιμία για να υπαγορεύσει πως η αλληλεγγύη
ως άλλη λερναία ύδρα διαθέτει πολλά κεφάλια. Η απομόνωση, λοιπόν, ο πόνος, τα
βουνά και τα λιβάδια της φυματίωσης, άλλοτε μετέτρεψαν την αλληλεγγύη σε φιλία
κι άλλοτε σε έρωτα, σε ένα φαύλο κύκλο προσωπικών ιστοριών.
Η λερναία ύδρα διαθέτει ακόμα ένα κεφάλι και η απομόνωση της φυματίωσης δεν
γέννησε μόνο έρωτες και φιλίες, γέννησε κίνητρα, γέννησε προσφορά και ένα
επιβλητικό carpe diem τώρα που –ακόμα- μπορείς.
Η πιο ηχηρή ανάμνηση της φυματίωσης, σήμερα, ίσως να είναι αυτή η παγκόσμια
μέρα. Αλλά η πιο ηχηρή παρακαταθήκη είναι οι άνθρωποι, οι έρωτες, οι φιλίες και
οι αγώνες τους.
Κι αν η παρακαταθήκη ξεχνιέται εύκολα μαζί με τον πόνο, η τέχνη δηλώνει
ευθαρσώς πρόθυμη να την κρατήσει ζωντανή.
The butterfly’s dream (2013)
Η τέχνη και η φυματίωση μοιάζουν ενίοτε με δύο όψεις του ίδιους νομίσματος.
Όταν όμως ο έρωτας «τρέχει» να διεκδικήσει θέση στο νόμισμα, θα γίνει φανερό
πως δεν πρόκειται για νόμισμα αλλά για εξίσωση για δυνατούς λύτες.
Η γειτονική Τουρκία, το 2013, με προεξάρχοντα το σκηνοθέτη Yilmaz Erdogan
αφηγείται, για τη μεγάλη οθόνη, την ιστορία δύο νεαρών ποιητών νοσούντων από
φυματίωση που παλεύουν με την ασθένεια, την καλλιτεχνική δημιουργία και τον
έρωτα για την ίδια γυναίκα. Το μέλλον, τους επιφυλάσσει νοσηλεία στο ίδιο
σανατόριο και τραγική απώλεια του έρωτα.
Η ιστορία μοιάζει δραματική, αλλά μπορείτε να περιμένετε προτού αναφωνήσετε
«δράμα η κατάσταση». Η ταινία είναι πάνω απ’ όλα ένα γαϊτανάκι αγάπης, τέχνης
και ασθένειας που εναλλάσσονται με ρυθμούς πολυβόλου για να αναδείξουν την
ασθένεια σε απόλυτη κινητήριο δύναμη.
Κινητήριος μάλιστα δύναμη με δύο όψεις. Κινεί τα νήματα για τη διεκδίκηση του
έρωτα και ταυτόχρονα μοιάζει να διαγράφει τον πόνο που η ίδια προκαλεί, και να
καλεί σε όνειρα γεμάτα αισιοδοξία όταν ο έρωτας θα φτουρήσει. Έτσι ο ένας εκ
των δύο ποιητών ερωτεύεται μέσα στο σανατόριο και σε μια μέρα υγείας και
ζωντάνιας αποφασίζει ένα γάμο εξπρές. Ο γάμος είναι γεμάτος χαμόγελα, χορούς
και πανηγύρια και τα ίχνη του πόνου τα σβήνει ο έρωτας.
Τα χαμόγελα του έρωτα θα σβήσουν. Και τότε η φιλία και η καλλιτεχνική
δημιουργία θα αναλάβουν τα ηνία της απαλοιφής του πόνου. Οι δύο νοσούντες
ποιητές κρατιούνται με νύχια και με δόντια από τη φιλία τους και κλεισμένοι σε
τέσσερις τοίχους, ιδρωμένοι και ασθενικοί γράφουν μέχρι να τους πάρει το πρωί.
«Συν Αθηνά και χείρα κίνει» είπαν κάποιοι κάποτε. Τα νήματα της ζωής, σίγουρα,
κουνιούνται από μόνα τους αλλά για να πάρουν τη φόρα και την αισιοδοξία που
τους χρειάζεται για να συνεχίσουν τη μοναχική τους κίνηση, μια βοήθεια είναι
πάντα καλοδεχούμενη.
Εδώ, λοιπόν, έχουμε μια ταινία για τους αισιόδοξους, αυτούς που δεκαετίες μετά
την εξάλειψη της φυματίωσης δεν βλέπουν τον πόνο ως παρακαταθήκη της ασθένειας,
αλλά την αγάπη και τη δημιουργία.
The immigrant (2013)
Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα λένε. Η ταινία, βέβαια, αδιαφορεί για το εάν είστε
θιασώτες ή πολέμιοι του ρητού, ακριβώς επειδή η πρωταγωνίστρια της, Marion
Cotillard, αποφασίζει να ζήσει μια ζωή πόρνης για να καταφέρει να σώσει την
άρρωστη αδερφή της.
Στην ταινία του James Gray, δύο αδερφές μετανάστριες από την Πολωνία
καταφτάνουν, το 1921, με το πλοίο στη Νέα Υόρκη. Την ώρα που το Άγαλμα της
Ελευθερία αχνοφαίνεται στο βάθος μαζί με ένα μέλλον λαμπρό και ονειρεμένο, η
φυματίωση αρπάζει τα κοινά όνειρα, καθώς η μία εκ των αδερφών πρέπει να
παραμείνει στο Ellis Island όπου διαγιγνώσκεται ως ασθενής.
Η έτερη αδερφή την εγκαταλείπει για να αναζητήσει μια νέα ζωή, διατεθειμένη να
θυσιάσει σχεδόν τα πάντα στο βωμό της επανένωσης με την αδερφή της. Τα μέσα που
θα αγιάσουν ,εδώ, το σκοπό έρχονται με τη μορφή ενός άντρα που, ως άλλος όφις
του παραδείσου, θα προσφέρει στην Πολωνή Ewa το μήλο της κοσμικής ζωής για να
καταλήξει σε χρόνο ντε τε να την εκπορνεύει χωρίς έλεος. Όταν η οικογένεια της
εκ Πολωνίας που ζει στην Αμερική θα την απορρίψει, η πορνεία μοιάζει με τη μόνη
βιώσιμη επιλογή και η συνέχιση του επαγγέλματος με μονόδρομο. Όταν ο προαγωγός
αλλά και ο ξάδελφος του θα την ερωτευτούν ταυτόχρονα, θα προκύψει ένα τραγικό
ερωτικό τρίγωνο με τη σκιά της ασθένειας να πλανάται πάνω απ’ τα τρία κεφάλια.
Εδώ η φυματίωση αποτελεί σκοτεινή κινητήριο δύναμη και σύννεφο που βρέχει δράμα
και απώλεια. Η ασθένεια στην ταινία δεν είναι ένωση αλλά απομόνωση και
αποχωρισμός. Κι αν κινεί κι εδώ τα νήματα τα κινεί σε «λάθος» κατεύθυνση, σε
πράξεις βιαστικές, απονενοημένες και τραγικές. Η φυματίωση στην ταινία είναι η
διαρκής αναμονή ενός happy end, μιας λύτρωσης και ενός κοινού μέλλοντος που
κρέμεται όμως πάνω από κεφάλια σαν γκιλοτίνα που πλησιάζει απειλητικά να κόψει
το λαιμό.
Heavenly Creatures (1994)
H Kate Winslet, προ Τιτανικού, πρωταγωνίστησε στο Heavenly Creatures δια χειρός
Peter Jackson, μετέπειτα σκηνοθέτη του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».
Το δημιουργικό αυτό mix and match καλλιτεχνών στα πρώτα τους βήματα δημιούργησε
μια από τις πλέον ευφάνταστες και δημιουργικές ταινίες ενηλικίωσης των ‘90s. Η
εφηβική ψυχοσύνθεση συνοδεύεται από στενές φιλίες, πρώτους έρωτες και επικές
κόντρες με τη γονική εξουσία. Η οργή αυτή βρίσκει, συνήθως, εύφορο έδαφος για
να ξεσπάσει, σε σχολικές αίθουσες, σε πλατείες και σε Gordon’s Space με
συνοδεία ποπ ή ροκ ακουσμάτων.
Τις πρωταγωνίστριες όμως της ταινίας του Peter Jackson, δεν ενώνουν μόνο οι
τυπικές εφηβικές ανησυχίες, αλλά η απομόνωση και η μοναξιά της ασθένειας.
Οστεομυελίτιδα και φυματίωση δένουν τις δύο έφηβες πρωταγωνίστριες με δεσμά
μιας φιλίας σχεδόν ιερής. Η φιλία μετατρέπεται σε μία σέχτα εφηβικών φαντασιώσεων
και πλασματικών ιστοριών η οποία όταν απειλείται με χωρισμό θα κάνει τη δική
της επανάσταση. Όταν, λοιπόν, οι γονείς αποφασίζουν με συνοπτικές διαδικασίες
ότι η φιλία είναι νοσηρή, οι δύο πρωταγωνίστριες-μέλη της ιδιωτικής τους σέχτας
αποφασίζουν να εκτελέσουν εν ψυχρώ μια αιματηρή εκδίκηση και να γράψουν το
τέλος του δράματος με κατακόκκινα μεγάλα γράμματα.
Η εφηβεία είναι αγώνας για αποδοχή και περίοδος υπέρογκης μεγέθυνσης των
σχολικών και οικογενειακών προβλημάτων. Σε μια ηλικιακή εποχή όπου το πρόβλημα
διαστάσεων μυρμηγκιού λαμβάνει διαστάσεις ελέφαντα, η φυματίωση που έχει εξ’
αρχής διαστάσεις ελέφαντα καταπνίγει, στην ταινία, κάθε διάθεση για λογική
αντιμετώπιση της καθημερινότητας και καλεί σε ένα διαρκές χάσιμο στη φαντασία.
Πέρα από την απόσυρση από την κοινότυπη καθημερινότητα, η φυματίωση εδώ
αντιμάχεται σθεναρά την αποδοχή από συμμαθητές και σχολικά περιβάλλοντα. Οι δύο
συμμαθήτριες απέχουν από αθλητικές δραστηριότητες και σχολικές αθλοπαιδιές και
το μεταξύ τους αυτόματο bonding μοιάζει σχεδόν μονόδρομος. Στην εφηβεία, η κατά
Peter Jackson φυματίωση, διογκώνεται, απειλεί κάθε διάθεση παραμονής στη
σχολική καθημερινότητα και ταυτόχρονα αποτελεί κίνητρο για απεγνωσμένη
αναζήτηση αλληλεγγύης.
Αν οι προηγούμενες ταινίες χαρίζανε νότες αισιοδοξίας ή απαισιοδοξίας στην
ασθένεια, εδώ υπάρχει μόνο εφηβική ψυχοσύνθεση και η ασθένεια ως κινητήριος
μοχλός για μια φιλία που ισορροπεί ανάμεσα στην ευτυχία και την καταστροφή.
Drunken Angel (1948)
Πριν από 70 ακριβώς έτη, ο Akira Kurosawa έβαλε τη φυματίωση σε ρόλο
ενεργητικού φόντου σε μια σύγκρουση μαφιόζων. Ο Matsunaga, νεαρός και βαρύς
πότης πλην κομψός και γοητευτικός μαφιόζος νοσεί από φυματίωση. Ο θεράπων
ιατρός αναλαμβάνει ρόλο αγγέλου και πανταχού παρόντα σωτήρα. Και μια φιλία με
στοιχεία γονικής φροντίδας ενώνει τους δύο άντρες.
Όταν η φιλία βαίνει προς την εδραίωση της και η θεραπεία του ασθενή προχωρά με
βήμα ταχύ, ο πρώην αρχηγός της συμμορίας αποφυλακίζεται και ζητά να αναλάβει τα
ηνία της συμμορίας που τώρα λυμαίνεται ο Matsunaga. Λένε πως «βουνό με βουνό δε
σμίγει» κι αν ισχύει το ίδιο για εξουσία μαφιόζου με εξουσία μαφιόζου, εδώ η
σύγκρουση θα είναι αναπόφευκτη και η κατάληξη μοιραία.
Η φυματίωση εδώ, ξεκινά ως φόντο, για να λάβει σταδιακά διαστάσεις πρωταγωνιστή
που διαμορφώνει πράξεις των χαρακτήρων, από κάθε πιθανή μεριά με ρυθμούς
πολυβόλου. Ο ιατρός, λοιπόν, σε ρόλο σωτήρα παίρνει τον Matsunaga από το χέρι
και του υποδεικνύει γλαφυρά και οργισμένα πως η θεραπεία είναι μονόδρομος. Ο
γιατρός ως απόλυτος θιασώτης της ιατρικής ως κοινωνικής προσφοράς θα καταβάλλει
κάθε δυνατή προσπάθεια για να νικήσει κατά κράτος το «τέρας» της ασθένειας. Ο
Matsunaga ως ασθενής θα περάσει από την άγνοια, στη συνειδητοποίηση, κι απ’ τη
συνειδητοποίηση στο άδραξε τη μέρα. Ξεκινά ως κατά συρροή πότης αρνούμενος τα
συμπτώματα του και εμμένοντας στην πλήρη απουσία τους και στην έκδηλη-ακόμα-
παρουσία της υγείας στο σώμα και τους πνεύμονες του. Όταν τα συμπτώματα θα του
χτυπήσουν βροντερά την πόρτα, η συνειδητοποίηση θα έρθει με τη μορφή
χιονοστιβάδας φόβου και η φιλία με το γιατρό και τα θαυματουργά του φάρμακα
αναδεικνύεται σε μονόδρομο. Η ζωή όμως συνεχίζεται, και όταν η εξουσία του
μαφιόζου τείνει να υποσκελιστεί, η φύση του αρχηγού της συμμορίας θα ξυπνήσει.
Τα συμπτώματα της ασθένειας δεν θα κοιμηθούν, αλλά η μαφία μοιάζει να μη χωράει
ασθένειες. Κι αν η ελπίδα της επανάκτησης της εξουσίας μοιάζει με όνειρο
απατηλό κάθε ρανίδα της ασθένειας θα υποχωρήσει μπροστά της.
Η ταινία του Kurosawa αφηγείται μια ιστορία εξ’ όψεως δραματική. Τα φαινόμενα
όμως συχνά απατούν και η ασθένεια συνορεύει με το carpe diem και καλεί τον
Matsunaga να αδράξει όνειρα και ελπίδες με δύναμη, να γραπωθεί απ’ ότι ελπίζει
και να πιστέψει. Ακόμα κι αν η ελπίδα του Matsunaga είναι η στέψη του ως
αρχι-μαφιόζου , η φυματίωση εδώ καλεί σε ένα βροντερό «πίστευε» σε ένα μέλλον
λαμπρό και «μη ερεύνα».
*Η Σοφία Γουργουλιάνη σπούδασε στη Νομική Αθηνών και πήρε το μεταπτυχιακό της δίπλωμα
στο Δίκαιο των Πνευματικών Έργων. από το Πανεπιστήμιο του Μπορντό. Ήδη έχει ξεκινήσει
διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με θέμα το νομικό πλαίσιο και τις
οικονομικές διαστάσεις της κινηματογραφικής συμπαραγωγής στην Ευρώπη Το 2013 έκανε
πρακτική στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Τουλούζ με θέμα την διαχείριση καθημερινών
νομικών προβλημάτων ενός σύγχρονου μουσείου σε επίπεδο πνευματικών δικαιωμάτων και
με αντικείμενο ένα φάκελο συνοπτικό των προβλημάτων που επιλύθηκαν. Μιλά αγγλικά
και γαλλικά και έγραψε για τρία χρόνια κριτικές κινηματογράφου στο site
cine.gr.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΑΝΑΡΤΗΣΗ
Κ.Ι. ΓΟΥΡΓΟΥΛΙΑΝΗ Καθηγητή Πνευμονολογίας Ιατρικού Τμήματος
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Διευθυντή Πνευμονολογικής Κλινικής Πανεπιστημίου
Θεσσαλίας, τ. Πρύτανη Πανεπιστημίου Θεσσαλίας